Banja Luka ya da Banaluka (Sırp Kiril: Бања Лука, UFA: baɲaˈluːka), Bosna-Hersek’te bir şehir ve aynı zamanda Bosna-Hersek’te bulunan özerk yönetim Sırp Cumhuriyeti’nin fiilî başkentidir. Osmanlı kaynaklarında Banaluka (بنالوقه) olarak geçen şehir 1639 yılında değin Bosna beylerbeyinin ikâmetgâhı olarak büyük bir gelişme gösterdi. Daha sonra eyalet merkezinin Saraybosna’ya taşınmasıyla eski önemini yitirdi.
Bosna-Hersek’in batı kesiminde göz alıcı bir şehir olan Banja Luka dünyanın en az bilinen başkentlerinden birisi olarak nam salmıştır. Aynı zamanda Bosna-Hersek’in içerisinde özerk bir yönetim olan Sırp Cumhuriyeti’nin en büyük şehri de olan Banja Luka, Bosna-Hersek’teki ikinci büyük şehir olma özelliğine sahiptir. Oldukça canlı bir habitata sahip olan şehir nehir kıyısına kurulmuş ilginç yerleri ve büyüleyici Vrbas Kanyonları ile kırsal alana yayılmış bir doğa harikasıdır. Macera sporları ve adrenalinseverlerin gizli hazinesi olan Banja Luka’nın en önemli avantajı ise lokasyon açısından ulaşımın hayli kolay olduğu bir güzergâhta bulunmasıdır. Sırp Cumhuriyeti’nin başkenti Banja Luka’da yerel dil Sırpçadır. Sırp Cumhuriyeti’nin resmî dilleri arasında Sırpça ile fonetik benzerlik gösteren Hırvatça ve Boşnakça da vardır.
Arkeolojik çalışmalar göstermektedir ki Banja Luka’nın Kurulu olduğu topraklar Taş Devri dönemine dek tanıklık etmektedir. Aynı zamanda Orta Çağ döneminin kilit noktalarından birisi olan şehir 1969 depremi sırasında büyük tahribata uğramıştır. 1990’larda Balkanlar’daki kargaşa sırasında ciddi hasara uğrayan kentte bulunan pek çok tarihî yapı yağmalanmış ve tahribata uğramıştır. Bugün, kentin merkezindeki iki büyük cami ile beraber görkemini hala koruyan Ortodoks katedralinin etrafına kurulmuş çok fazla mimari çekicilikte yapı bulunmaktadır. Ancak, kentin en kıymetli yapıları sıralamasının başını UNESCO Dünya Mirasları Listesi’nde bulunan Ferhadija Camii çekmektedir. Bu yapı özenle yeniden inşa edilmiş olup büyüleyici bir müzeye ve etrafını sarmalayan birbirinden şık pek çok kafe ve restorana da ev sahipliği yapmaktadır.
OSMANLI DÖNEMİ
Banaluka ismine tarihî vesikalarda ilk defa, Bosna Krallığı’nın 1463’te yıkılışı ve hemen ardından Macarlar’ın Yayça bölgesini ele geçirişi dolayısıyla rastlanmaktadır. Muhtemelen bu sırada yeniden teşekkül eden şehir Yayça banlığının yeni bir kalesi olarak ortaya çıkmış ve zaman zaman Osmanlı akınlarına mâruz kalmıştır. Nihayet Mohaç Zaferi’nden sonra Yayça bölgesinin alınışının hemen peşinden 1527-1528 kışında ele geçirilmiştir. Şehir küçük bir kale, dış yerleşme yeri (varoş) ve kaplıcadan ibaret iken özellikle XVI. yüzyılın ikinci yarısından başlayarak Osmanlı hâkimiyeti devrinde süratli bir gelişme göstermiş ve aşağıya doğru yayılmıştır.
İdarî bakımdan 1540’ta Bosna sancağına bağlı müstakil bir nahiye olarak görünen Banaluka on altı köy, dokuz mezraa, iki çiftlik, bir yayla, iki panayır yeri ve bir kaleden oluşuyordu. Sınırda önemli bir askerî merkez ve ileri karakol durumunda olan şehir bu özelliği sebebiyle 1552’den itibaren Bosna sancak beylerinin ikametine tahsis edildi. Sokullu ailesine mensup olan Ferhad Bey (Paşa) sancak beyi olarak burada oturdu. Bu sırada yanında tarihçi Gelibolulu Âlî Mustafa Efendi de bulunuyordu. Âlî 1574-1575 yıllarında bu şehirde Zübdetü’t-tevârîh adlı eserini kaleme almıştı. Ferhad Paşa’nın 1580’de ilk Bosna beylerbeyi olarak burada oturması, şehrin Bosna eyaletinin merkezi haline gelmesine yol açtı ve bu durum 1639’da eyalet merkezinin Saraybosna’ya taşınmasına kadar devam etti. Banaluka özellikle bu devrede her yönden gelişmesini sürdürdü. 1661’de buraya gelen Evliya Çelebi şehirde iki kale, kırk beş mahalle, kırk beş cami ve mescid, birçok medrese, hamamlar, 300 dükkân, 100 dükkânlı bir bedesten ve 3700 hâne (tahminen 1015.000 kişi) bulunduğunu, verimli topraklarından bol miktarda mahsul alındığını, demirciliğin gelişmiş olduğunu ve külünk, balta, saban demiri gibi aletlerin yapıldığını belirtir. Evliya Çelebi ayrıca şehir yakınlarındaki demir madenlerinin işletilerek top güllesi döküldüğünü ve harp levazımatı imal edildiğini kaydetmektedir. Banaluka 4 Eylül 1699’da Avusturyalılar tarafından işgal olunmuş ve bir süre sonra çekilmeleri sırasında bazı kısımları yakılarak tahrip edilmiştir. 1732’de 7000 kişinin ölümüne yol açan veba salgınından sonra 1737’de Avusturyalılar’ın yeni bir saldırısına uğramışsa da Hekimoğlu Ali Paşa tarafından aynı yılın 4 Ağustos’unda kurtarılmıştır. Novili Kadı Ömer Efendi’nin Târîh-i Bosna der Zamân-ı Hekimzâde Ali Paşa adlı eserine konu teşkil eden bu mücadeleler sırasında da tahribata mâruz kalan şehir, bundan sonra eskisi kadar olmamakla birlikte yine gelişmesini sürdürmüştür. 1850’lerde otuz yedi mahallesi, 1126 vergi hânesi, yani yaklaşık 6000-6500 civarında nüfusu bulunuyordu. Otuz yedi mahallenin birkaçı müstesna diğerleri Gazanferiye, Kul, Meydan, Irmak, Sâlihiye, Hacı Zülfikar, Câfer Ağa, Hünkâriye, Tütüncü, Minare, Mehdi Bey, Simitçi, Paşaoğlu, Ferhâdiye, Sofu Mehmed Paşa, Osman Şah, Kalenderiye, Hacı Fîruz gibi Türk-müslüman adları taşımaktaydı.
- Bugün yeni sanayi kolları kurulan şehirde meyve ve konserve fabrikaları ile tütün işleme tesislerinin yanında elektrikli aletler, giyim eşyası ve kâğıt sanayii ile ilgili çeşitli kuruluşlar bulunmaktadır. Banaluka adı asırlardan beri Türkiye’de, en güzel örnekleri bu şehirde yapıldığı için benaluka veya manyaluka adıyla anılan işleme sanatı münasebetiyle yaşamaktadır.
Banja Luka’ya Ulaşım
Banja Luka lokasyon açısından oldukça elverişli bir konuma sahiptir. Kente Bosna’nın Saraybosna, Sipovo, Prejidor gibi önemli kentlerinin yanı sıra Viyana, Linz, Zagreb, Split, Kopenhag, Paris, Lyon, Münih, Düseldorf, Karadağ, Amsterdam, Rotterdam, Utrecht, Belgrad, Stockholm, Zürih gibi pek çok Avrupa kentinden otobüsle ulaşım mümkündür. Kentin uluslararası havaalanı olasına rağmen buraya Türkiye’dendirekt uçuş yoktur. Ancak Belgrad, Sırbistan gibi kentlerden aktarmalı uçuşlarla kente gitmek de mümkündür. Kentin iki kilometre güneydoğusuna denk düşen tren yolu ise buraya ulaşımda bir diğer alternatiftir. Saraybosna, Zagreb ve Belgrad hattını takip eden tren yolu hattı boyunca birbirinden güzel manzaralar ile karşılaşırsınız.
Banja Luka’da Görülmesi Gereken Yerler
Ljubačke Doline: Yaklaşık 30 kurtarılmış ve yeniden inşa edilmiş tarihî kırsal binanın bulunduğu bu küçük ama keyifli köy, rustik eserlerle dolu olup güzel bir yamaç çayırına kurulmuştur. Yugoslav nostaljisinin küçük bir odası gibi olan köy, davetkâr müzesi, ormanlık alanları ve geleneksel yemeklerin en lezizlerini sunan bar ve restoranlarla tam bir cazibe merkezidir.
Mesih İsa’nın Ortodoks Katedrali: Banja Luka’nın Bizans tarzı Ortodoks katedrali, altın kubbe ve altın kubbesine kadar yükselen serbest duran çan kulesiyle oldukça ihtişamlı bir mimariye sahiptir. Altın-kahverengi ve yengeç-pembe taşlardan oluşan etkileyici yapının iç mekânı görkemli oyulmuş ikonostasis ve baş döndürücü mozaiklerinin yanı sıra ana kubbeden aşağıya bakan dev merkezi avizesi ile unutulmaz bir şaheserdir.
Ferhadija Cami: Bu küçük ama görkemli cami, Unesco listesinde yer almakta olup kaçırılmış bir Avusturya-Macar efendisinin fidyesiyle elde edilen parayla 1579 yılında inşa edilmiştir. Oldukça heybetli bir yapı olan caminin tamamı 1993 yılında Bosna Savaşı’nın bir parçası olarak yıkılmış, titiz rekonstrüksiyonu 16. yüzyıl teknikleri kullanılarak ve kurtarılan çeşitli orijinal kalıntıların bir araya getirilmesiyle oluşturulmuştur. El boyaması ile ve büyük bir titizlikle yapılmış iç mekan 2016 yılında tamamlanmıştır.
Sprske Müzesi: Sırp Cumhuriyeti’nin en büyük “ulusal” müzesi olan bu müze, arkeolojik kazılardan elde edilen pek çok eseri bünyesinde bulundurmaktadır. Yörenin tarihi boyunca İkinci Dünya Savaşı’nın Ustashi toplama kamplarındaki dehşetlere dek pek çok esere kaynaklık da eden müze bölgenin İlk çağlardan günümüze uzanan geçmişine kaynaklık etmektedir.
Yorum Yazın